พฤติกรรมของผึ้ง (Honey Bee Behavior)

ลักษณะทำเลที่ตั้งรังผึ้ง
สถานที่ที่เหมาะต่อการตั้งรังผึ้ง ควรให้อยู่ใกล้กับแหล่งพืชที่เป็นอาหารของผึ้งให้มากที่สุดและมีดอกไม้บานตลอดปี ควรจะเป็นลานโล่งใกล้กับแหล่งน้ำ แต่น้ำไม่ท่วม สถานที่เลี้ยงผึ้งนี้นิยมเรียกกันว่า “ลานเลี้ยงผึ้ง” การเลือกลานเลี้ยงผึ้ง นับว่าเป็นบันไดขึ้นแรกที่จะนำไปสู่ความสำเร็จได้ทีเดียว ถ้าเลือกลานเลี้ยงผึ้งไม่ดีจะนำไปสู่ความหายนุได้ทันที เช่น เลือกลานเลี้ยงผึ้งที่ใกล้สวยผลไม้ ที่ฉีดพ่นยาฆ่าแมลงเป็นประจำ ผึ้งจะได้รับพิษจากยาฆ่าแมลงตายได้อย่างรวดเร็วบางครั้งผู้เลี้ยงผึ้งเลือกลานเลี้ยงผึ้งใกล้ริมแม่น้ำ โดยไม่ได้ศึกษาเรื่องน้ำท่วมมาก่อนดังนี้ พอถึงฤดูฝนเกิดน้ำหลากไหลพัดพา รังผึ้งจมน้ำหายไปอย่างรวดเร็วเช่นกัน ลานเลี้ยงผึ้งควรอยู่ในสวนผลไม้หรือที่มีต้นไม้ใหญ่เป็นฉากกำบังลม และแดดเพราะว่าถ้าลมแรงมากไปจะปะทะการบินของผึ้งในการบินออกหาอาหาร ถ้าร้อนมากไปผึ้งจะต้องเสียพลังงานเป็นจำนวนมาก เพื่อลดความร้อนในรังลานผึ้งไม่ควรอยู่ในแหล่งชุมชนหรือยู่ติดกับถนนที่มีแสงจากไฟฟ้า โดยเฉพาะผึ้งโพรงจะออกมาเล่นไฟในตอนหัวค่ำและเช้ามืด ผึ้งที่ออกมาเล่นไฟนี้อาจตายได้ เพราะบินจนหมดแรงหรือถูกสัตว์พวกจิ้งจก ตุ๊กแก กับ และคางคกจับกิน ลานผึ้งที่อยู่ในที่ชุมชนติดทางเดินเท้า ผึ้งอาจจะบินไปชน และต่อยคนที่เดินผ่านไปมาได้อย่างไรก็ตาม ก็ควรเลือกลานผึ้งที่อยู่ใกล้กับสถานที่ที่มีการคมนาคมสะดวก เพราะมีความจำเป็นต้องขนย้ายรังผึ้งไปในแหล่งที่มีดอกไม้บานในบางครั้ง ตลอดจนสะดวกต่อการขนย้ายอุปกรณ์การเลี้ยงผึ้งและผลิตภัณฑ์ผึ้งในการจัดจำหน่ายอีกด้วย

วัสดุและอุปกรณ์ในการเลี้ยงผึ้ง
ผู้เลี้ยงผึ้งที่ดีจะต้องพิถีพิถันเลือกใช้วัสดุและอุปกรณ์เป็นอย่างมา วัสดุและอุปกรณ์ที่จำเป็นต้องใช้การเลี้ยงผึ้งควรจะมีคุณภาพและได้มาตรฐานซึ่งจะมีผลถึงความคล่องตัวในการปฎิบัติงานกับรังผึ้ง ทั้งยังสะดวกในการประกอบชิ้นส่วนแต่ละส่วนเข้าด้วยกันและง่ายต่อการดูแลรักษาวัสดุและอุปกรณ์ที่คุณภาพดีอาจทำให้เราต้องลงทันสูงขึ้นเล็กน้อย ในระยะแรกๆ แต่ก็ให้ผลคุ้มค่าในระยะยาว วัสดุและอุปกรณ์ที่จำเป็นต่อการ
เลี้ยงผึ้งที่สำคัญมีดังนี้

ชุดหีบเลี้ยงผึ้งโพรงไทย
ชุดหีบเลี้ยงผึ้งมักเป็นไม้ที่มีน้ำหนักเบา อบแห้งสนิท ไม่ยืด ไม่หด และไม่บิดเบี้ยว เหตุที่ จำเป็นต้องใช้ไม้เบาเพราะทุ่นแรงในการยกลงขณะปฎิบัติงาน ผู้เลี้ยงผึ้งทางภาคเหนือของประเทศไทยเรานิยมใช้ไม้สัก ซึ่งมีความเบา คงทนถาวรและไม่บิดตัว ชุดหีบเลี้ยงผึ้งโพรงไทยนั้น คล้ายกับชุดหีบเลี้ยงผึ้งโพรงฝรั่ง ประกอบไปด้วย ส่วนประกอบสำคัญต่างๆ ที่สำคัญต่อไปนี้คือ

ฐานรัง
ฐานรังจะต้องมีขนาดที่รองรับตัวหับเลี้ยงได้ โดยควรจะต้องมีขนาดกว้างเท่ากับหีบมาตรฐาน แต่มีความยาวยื่นออกมาจากด้านหน้าให้ยาวหว่าตัวหีบประมาณ 2 นิ้ว เพื่อเป็นลานบินของผึ้ง ฐานรังจึงมีขนาดกว้าง ยาว เท่ากับ นิ้ว หน้าไม้ ที่นำมาประกอบฐานรังเมื่อใส่กับแล้วควรหนา นิ้ว ที่ด้านบนส่วนหน้าของฐานรังมีไม้สอดอยู่ ไม้นี้จะเจาะหรือบอกเอาไว้สองด้าน ให้มีขนาดเล็กและใหญ่ ไม้ส่วนนี้เรียกว่า ไม้ลดขนาดปาก ทั้งนี้เพื่ออำนวยความสะดวกให้กับผู้เลี้ยงผึ้งที่จะพลิกแท่งไม้ส่วนนี้กลับไปกลับมา เพื่อปิด ลดหรือ ขยายปากทางเข้าออกรังผึ้งได้ตามต้องการ

หีบมาตรฐาน
หีบมาตรฐานมีขนาดที่จะบรรจุคอนได้ 10 คอนด้วยกัน แต่ผู้เลี้ยงผึ้งนิยมใส่เพียง 9 คอน หีบมาตรฐานของผึ้งโพรงไทยนั้น สั้นกว่าหีบมาตรฐานของผึ้งโพรงฝรั่ง เพื่อความสะดวกในการยกคอนขึ้นลง ขนาดของหีบมาตรฐานสูง กว้าง ยาว เท่ากับ นิ้ว ที่ผนังด้านในของส่วนความกว้าง ส่วนขอบด้านบนทั้งสองด้าน ก็จะเซาะเป็นร่องบ่า เพื่อรองรับคอนหรือกรอบรวง หีบมาตรฐานนี้หับหนึ่งเมื่อนำไปใช้ถ้ารวงมีน้ำผึ้งอยู่เต็ม 9-10 รวงเมื่อรวมกบน้ำหนักของหีบแล้ว ก็จะหนักประมาณ 20-25 กิโลกรัม สำหรับผึ้งโพรงฝรั่งที่ยังสมบูรณ์และอยู่ในสภาพที่ดีเพื่อความสะดวกผู้เลี้ยงผึ้งโพรงฝรั่งมาก่อน สามารถนำหีบมาตรฐานของผึ้งโพรงฝรั่งมาเลี้ยงผึ้งโพรงไทยได้ทันที โดยทำคอนของผึ้งโพรงไทยซึ่งมีขนาดสั้นกว่าได้

คอนหรือกรอบรวง
ชิ้นส่วนที่สำคัญนอกเหนือจากหีบเลี้ยง ก็คือคอนหรือบางคนอาจเรียกว่ากรอบรวง คอนเป็นอุปกรณ์ที่ประกอบด้วยไม้ 4 ส่วนด้วยกันคือ คานบน 1 ส่วน ไม้ประกบข้าง 2 ส่วน และคานล่างอีก 1 ส่วน เมื่อต่อประกอบเข้าด้วยกันแล้ว ก็เป็นที่ที่ผึ้งสร้างรวงรังขนาดของคอนหรือกรอบรวงที่เลือกใช้นั้น ก็จะต้องสัมพันธ์กับขนาดของหีบเลี้ยงด้วย ความยาวจะต้องมีขนาดมาตรฐานเท่ากับหีบมาตรฐานคือยาว นิ้ว โดยเว้นที่จากปลายด้านละนิ้ว ไว้เพื่อเป็นบ่ารองรับน้ำหนักวางพาด หรือแขวงอยู่ได้ส่วนความสูงของคอนนั้น ขึ้นอยู่กับความสูงของหีบที่ใช้ คือถ้าใช้หีบเลี้ยงมาตราฐาน ซึ่งมีความสูง นิ้ว เพื่อที่จะให้คอนแขวนอยู่ในหีบได้พอดีแล้ว คอนที่ใช้จังควรจะมีความสูงเท่ากับ ๒ นิ้ว เพื่อให้แผ่นฐานรวงยึดติดกับคอนอย่างเหนียวแน่นพอสมควร ที่ตรงกลางของด้านล่างของคอนบนและตรงกลางด้านในของคอนล่าง เราจึงจำเป็นต้องเซาะให้เป็นร่องยาวตลอดแนวเพื่อยึดแผ่นฐานรวงให้ติดอยู่ และเจาะรูเล็กๆ ที่ไม้ประกอบด้านข้างทั้ง 2 ส่วน จำนวน 3-4 รูขึงลวดเหนียวเส้นเล็กระหว่างไม้ประกบข้างทั้ง 2 ส่วน เพื่อที่จะเพิ่มความแข็งแรงให้กับรวงซึ่งจะช่วยให้รวงผึ้งไม่หลุดจากคอนในขณะที่นำเข้าไปสลัดน้ำผึ้งในเครื่อง

ฝาชั้นใน
ฝาชั้นในมีประโยชน์ที่เห็นได้ชัดก็คือ ป้องกันไม่ให้ผึ้งแตกตื่นบินสวนออกมาเมื่อ
เราเปิดฝาครอบนอกของรังผึ้งออก ฝาชั้นในยังเป็นฉนวนช่วยกั้นความร้อนจากแสงแดดใน
ฤดูร้อน รักษาความอบอุ่นภายในรังเอาไว้ เมื่อภายนอกมีอุณหภูมิต่ำ นอกจากนี้ยังช่วยในการระบายและถ่ายเทอากาศให้กับรังผึ้งด้วยสำหรับวัสดุที่ใช้ มักจะใช้แผ่นกระดาษ หรือไม้อัดแข็ง โดยมีไม้ตีเป็นกรอบขนาดกว้างยาวเท่ากับขนาดของหีบเลี้ยง คือขนาด นิ้ว เพื่อที่จำได้วางทับลงบนหีบได้พอดี ที่ตรงกลางของฝาชั้นในก็จะเจาะเป็นรูปกลม 1 รู เพื่อช่วยในการระบายอากาศ

ฝาชั้นนอก
เป็นฝาที่สวมครอบลงบนหีบเลี้ยง ทำหน้าที่กันฝนและแสงแดดให้กับรังผึ้ง โดย
ฝาชั้นนอกอาจจุใช้ไม้อัดธรรมดา ตัดขนาด นิ้ว และที่ด้านบนของฝาชั้นนอกก็จะใช้สังกะ
สีปิดทับอีกชั้นหนึ่ง เพื่อป้องกันเนื้อไม้ไม่ให้ผุเร็ว และยังช่วยให้รังสีความร้อนจากดวง
อาทิตย์สะท้อนกลับ นอกจากนี้ ยังมีอุปกรณ์ที่สำคัญดังต่อไปนี้

แผ่นฐานรวง
แผ่นฐานรวง หรือแผ่นรังเทียม ก็คือ แผ่นไขผึ้งที่พิมพ์ให้เป็นรอยตารางหกเหลี่ยม
ทั้งสองด้านและขนาดตารางหกเหลี่ยมนี้ จะเท่ากับ ขนาดความกว้างของหลอดรวงของ
ผึ้งโพรง ไทยตามธรรมชาติ ซึ่งเล็กกว่าผึ้งโพรงฝรั่ง แผ่นฐานรวงผึ้งโพรงไทย 1 ตารางนี้
จะมีจำนวน 70 หลอดรวงทั้งสองด้าน โดยทั่วไปล้วความกว้างและความยาวของแผ่นฐานรวงจะมีขนาดพอดีที่จะถูกนำมาตรึงตรงกลางของคอน หรือกรอบรวงเพื่อเป็นการเร่งเวลาให้ผึ้งงานสร้างหลอดรวงต่อจากรอยพิมพ์ที่เป็นตารางหกเหลี่ยมได้เร็วขึ้น ซึ่งเป็นการประหยัดแรงงานของผึ้งงานในการสร้างรวง โดยเฉพาะอย่างยิ่งในช่วงเวลาการเก็บน้ำผึ้ง เพราะจะมีผลต่อผลิตผลน้ำผึ้งที่เก็บสะสมได้นอกจากนี้แล้ว ยังเป็นการบังคับให้ผึ้งสร้างรวงอยู่แต่เฉพาะในกรอบรวงที่มีแผ่นฐานรวงตรึงติดอยู่เท่านั้น ทำให้รวงผึ้งที่ถูกสร้างขึ้นมาภายในรังผึ้งแต่ละรวงมีความเป็นระเบียบสม่ำเสมอ ซึ่งถือว่าเป็นการประหยัดแรงงานตลอดทั้งเป็นการอำนวยความสะดวกให้กับผู้เลี้ยงผึ้ง และกับผึ้งภายในรังนั้นๆ เป็นอย่างยิ่ง แผ่นฐานรวงของผึ้งโพรงไทย จะหาซื้อได้ยากกว่าแผ่นฐานรวงของผึ้งโพรงฝรั่ง ซึ่งมีขนาดใหญ่
(ในเนื้อที่ 1 ตารางนิ้ว จะมีจำนวน 55 หลอดรวงทั้งสองด้าน)

เหล็กงัดรังผึ้ง
เมื่อเราจะปฎิบัติงานกับรังผึ้งรังหนึ่งๆ ก็จำเป็นจะต้องมีเหล็กงัดรังผึ้งซึ่งทำจากเหล็กเหนียวอย่างดี มีความแข็งแรงเป็นพิเศษ สามารถรับน้ำหนักในการที่ใช้งัดหีบเลี้ยงผึ้งให้แยกออกจากกันได้ เหล็กงัดรังผึ้งโดยทั่วไปจะมีปลายแบบข้างหนึ่ง เพื่อที่จะใช้กับช่องว่างระหว่างคอนแต่ละครหรือระหว่างชั้นของหีบเลี้ยงแต่ละชั้น นอกจากนั้นปลายด้านแบบนี้ยังใช้ในการแซะ ขูด เศษไขผึ้งหรือยางไม้ที่ติดอยู่ภายในรัง และยังมีประโยชน์ในการขูดเหล็กในผึ้ง ให้หลุดจากผิวหนังของเราที่ถูกผึ้งต่อยได้อีกด้วย ส่วนปลายอีกด้านหนึ่งของเหล็กงัดจะโค้งเป็นมุมฉากออกไปประมาณ 1 นิ้ว และมีรูอยู่ปลายด้านนี้อาจใช้แทนค้อนในการตอกและงัดตะปู ในกรณีที่มีการตอกยืดส่วนประกอบของรังเลี้ยงผึ้งเข้าด้วยกัน ในการขนย้าน รังผึ้งจากที่หนึ่งไปยังอีกที่หนึ่ง

กระป๋องรมควัน
กระป๋องรมควัน เป็นอุปกรณ์อย่างหนึ่งที่มีความสำคัญต่อการปฎิบัติงานเกียวกับรังผึ้งมากพอๆ กับเหล็กงัดรังผึ้ง โดยทั่วไปจะประกอบด้วยชิ้นส่วนสำคัญ 3 ส่วนด้วยกัน ส่วนแรกก็ คือกระป๋องที่ทำจากโลหะน้ำหนักเบา อาจเป็นสังกะสีเนื้อดี รูปทรงกระบอก มีฝาปิดเปิดได้สะดวก ที่ฝาทำเป็นรูปกรวยคว่ำ และมีรูที่ปลายกรวยเพื่อบังคับทิศทางออกของควัน ส่วนที่สองคือ หม้อลม ซึ่งจะใช้เป็นที่จับกระป๋องด้วย เมื่อเราบีบหม้อลม แรงดันอากาศก็จะผ่านท่ออากาศและเข้าไปใต้กระป๋องที่มีวัสดุเชื้อเพลิงจุดไหม้อยู่ ทำให้เกิดควันพุ่งออกมาทางรูที่ปลายกรวยชิ้นส่วนสุดท้ายก็คือ แผ่นโลหะบุ เป็นวัสดุที่เป็นฉนวนทนความร้อนห่อหุ้มภายนอกกระป๋อง เพื่อป้องกันผู้เลี้ยงผึ้งไปสัมผัสกับกระป๋องที่กำลังร้อนจัดสำหรับวัสดุเชื้อเพลิงที่ใช้จุดให้เกิดควันในกระป๋องนั้น ก็อาจจะใช้ขี้กบใสไม้ ฟาง หญ้าแห้ง เศษใบไม้แห้ง หรือเศษกระสอบป่านแห้งอย่างใดอย่างหนึ่งก็ได้ โดยแบ่งจุดให้เป็นเชื้อไฟที่ก้นกระป๋องสักเล็กน้อย เมื่อไฟลุกหรือติดดีแล้วจังค่อยเติมวัสดุเชื้อเพลิงลงไปให้เต็ม อาจใช้เหล็กงัดรังผึ้งกระทุ้งอัดแน่นพอประมาณ เพื่อให้เกิดควันคุอยู่นาน ทำให้ไม่ต้องเติมเชื้อเพลิงหรือจุดใหม่บอ่ยๆ เป็นการสะดวกในขณะปฎิบัติงานในลานเลี้ยงผึ้ง